Oktober 2021 – Toespraak van de presidente van het KVD bij het jubileumsymposium op zaterdag 25 september 2021 in Utrecht.
Vandaag vieren we dat het KVD 75 jaar bestaat. Dat wíj 75 jaar bestaan! Een mijlpaal om bij stil te staan. En geweldig dat jullie er allemaal zijn om deze verjaardag mee te vieren. Op een verjaardag besteed je in een toespraak over het algemeen aandacht aan de jarige, vaak langs de lijnen: verleden, heden en toekomst. Om de verwachtingen alvast te managen: dat is wat ik ook ga doen. Het bijzondere is: dan hebben we het over onszelf. En dat is niet eenvoudig. Dat is alvast een disclaimer. Niet voor niets luidt één van de opschriften op de Apollotempel in Delphi “Γνῶθι σεαυτόν” (Gnṓthi seautón, ken uzelve). Dat is geen eenvoudige opgave.
Vorig jaar vierde Nederland 75 jaar bevrijding. Niet toevallig vierden vorig jaar en dit jaar flink wat verenigingen hun 75 jarig bestaan. De tijd vlak na de Tweede Wereldoorlog was er één van opbouw en denken vanuit gemeenschappelijkheid. Er zijn in die tijd veel verenigingen opgericht en vele daarvan bestaan vandaag nog. Zo viert precies vandaag de Nederlandse geologische vereniging haar 75 jarig bestaan in Zwolle. Ook 75 jaar bestaan (ik noem maar wat willekeurige voorbeelden) de Diabetesvereniging, de Nederlandse Vereniging van Keurslagers, Humanitas en het Humanistisch Verbond. Maar ook de Verenigde Naties en het Internationaal Gerechtshof in Den Haag bestaan 75 jaar.
Op allerlei maatschappelijke terreinen en van het mondiale tot het lokale niveau werden vlak na de oorlog krachten gebundeld, ultiem om de wereld tot een betere plek te maken. Als je door de geschiedenis van het KVD loopt, lijkt daar ook voor het KVD een rode draad te lopen.
Een vorm van idealisme en misschien wel zendingsdrang. Iets willen bewegen? Een steen verleggen in de rivier? Zou dat ook zijn wat ons als leden van het KVD verbindt? Geen genoegen nemen met de status quo! Is dat een verbinding met de vrouwen die ons binnen het KVD voorgingen en die hopelijk na ons komen?
Laten we teruggaan naar de start van het KVD. Ze begonnen eigenlijk gedreven door boosheid en, als je daaraan een positieve draai geeft, met een droom. Ik heb het over de vrouwen die aan de basis stonden van het Katholiek Vrouwen Dispuut. Ons Katholiek Vrouwen Dispuut. Geboren globaal gesproken vier generaties eerder dan meisjes die vandaag geboren worden. In een wereld die aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog stond. Geboren tussen 1906 en 1912. Anna de Waal, Netty de Vink, Wally van Lanschot en Marga Klompé.
Wally van Lanschot was in 1937 al stevig verontwaardigd over een wetsvoorstel van Romme dat belette dat gehuwde vrouwen kostwinner konden zijn. Daarna volgde de Tweede Wereldoorlog en hebben vrouwen zich in het verzet geweerd, bijv. als koerierster. En overigens ook had de oorlog een beroep gedaan op hun talenten en zelfstandigheid. Netty de Vink, volkenrechtspecialiste was na de oorlog als katholieke vrouw voor de KVP lid van het noodparlement. Toen de KVP na de oorlog bij de verkiezingen in 1946 geen enkele vrouw op de lijst zette was dat voor Wally van Lanschot en Marga Klompé reden tot opstand. De nieuwe zelfstandigheid moest maatschappelijk verankerd worden. En ze deden het eigenhandig. Wally van Lanschot werd in 1946 de eerste vrouw in het KVP partijbestuur. Netty de Vink werd alsnog lid van de Tweede Kamer in 1947 en Anna de Waal de eerste vrouwelijke staatssecretaris in 1953. Marga Klompé werd de eerste vrouwelijke minister in 1956.
In die periode werd juist daarom het KVD opgericht: om de positie van vrouwen in maatschappij en politiek te versterken. De oprichtsters namen geen genoegen met de status quo. Het waren geen gemakkelijke maar absoluut ambitieuze dames. Met een kritische houding. Zou dat ook iets zijn wat ons als leden van het KVD door de jaren heen verbindt? Kritisch denken.
Dat vermogen tot kritisch denken bleek ook toen er binnen het KVD een focus kwam op de feministische theologie en de positie van de vrouw in de kerk. Theologe Tine Halkes werd presidente in die periode. In haar persoonlijk leven had Tine Halkes steeds naar meer maatschappelijke ruimte voor zichzelf als vrouw gezocht. Zij had zelf ervaren dat zij als gehuwde vrouw niet mocht werken in overheidsdienst; toen dat in 1957 veranderde, nam ze meteen een deeltijdbaan. Zij studeerde later theologie, streed voor een vrouwvriendelijker geloof en was niet bang controversiële standpunten in te nemen.
Marga Klompé noemde bij de oprichtingsbijeenkomst van het KVD Catharina van Siena en Jeanne d’Arc als haar inspiratiebronnen. Catharina van Siena vertelde pausen de waarheid en Jeanne d’Arc trok naar de koning om hem te tot actie te bewegen en trok ten strijde. Die geest bezielde Tine Halkes ook. Zij namen geen genoegen met de status quo.
Het KVD bestaat van begin af aan uit vrouwen met vrije geesten en maatschappelijke ambities. Dit is ook vandaag nog zo. De gesprekken in de kringen zien op een veelheid aan maatschappelijke vraagstukken. De maatschappelijke positie van vrouwen blijft ons ter harte gaan. Wel vragen de tijden om andere accenten.
De vrouwen die aan de start van het dispuut stonden zouden wellicht positief verrast zijn als ze zouden zien dat de aantallen vrouwen in de politiek, bestuurlijke functies, bedrijfsleven, wetenschap en vele andere beroepen waarin in hun tijd mannen de boventoon voerden, enorm zijn toegenomen. Evenredig is de vertegenwoordiging echter nog niet. En het blijft hard nodig te voor die representatie te vechten. Anders vervaagt het weer.
Maar bovendien lopen vrouwen tegen problemen aan. #Metoo is er een van. Vele omgevingen blijken niet veilig te zijn voor vrouwen, hetgeen vooral jonge vrouwelijke professionals raakt en belemmert. En de beeldvorming rondom vrouwen is hardnekkig negatief. Woordgebruik rondom vrouwelijke politici en cartoons spreken voor zich op dit punt. Het vergt zeker voor vrouwen op zichtbare posten die een visie en ambitie uitdragen een behoorlijke mentale wapenrusting om daartegen opgewassen te zijn.
Dit alles vormt een status quo die vraagt om tegendruk. Om aanpassing van cultuur op veel terreinen. Van een andere manier om met elkaar om te gaan. En om het versterken van vrouwen.
Onze founding mothers hadden een heldere focus: katholieke vrouwen hun invloed laten verkrijgen in politiek en bestuur. Nu zijn de mogelijkheden voor vrouwen groter maar tevens de uitdagingen complexer.
In dit verband kan het KVD nog steeds een vitale rol spelen. Een zekere ambivalentie heeft het KVD ook van begin af aan gekenmerkt: is het nu een kweekvijver voor vrouwen met politieke en maatschappelijke ambities? Is het een studieclub of is het ook een actiegroep? Daar werd vanaf het begin, en ook vandaag nog wel, verschillend over gedacht. Het hoeft echter niet of het één of het ander te zijn. Een vereniging als het KVD heeft bestaansrecht omdat ze tegemoetkomt aan de vraag van het moment, van de tijd. De tijden dat zijn wij, zei Augustinus!
Het KVD biedt rolmodellen aanmerkelijk dichterbij dan Catharina van Sienna en Jeanne d’Arc. Een vertrouwde kring waarin dilemma’s gedeeld en vraagstukken van allerlei aard besproken kunnen worden en van verschillende gezichtspunten bekeken. Een plek waar je inzichten, inspiratie, kracht en energie kunt opdoen. En dat doen we niet waardevrij. Er is een fundament van katholieke waarden dat ook in tijden van secularisatie breed inzetbaar is.
Het katholieke van het Dispuut en zijn leden kun je benaderen op drie niveaus, die ik aanduid met drie “I’s“, institutioneel, individueel spiritueel en inrichting van de samenleving. Institutioneel is het KVD niet gebonden. Voor de leden ligt dat verschillend. Velen ondersteunen de meer of minder uitgesproken gedachte dat de rol van de vrouw in de kerk als instituut versterking behoeft. Het is goed dat te blijven zeggen. Marga Klompé zei in haar laatste gesprek met Rex Brico over vrouwen die in de kerk geen ambt kunnen bekleden: “Ze voelen zich terecht miskend en dat blijf ik heel erg vinden.” Daar heb ik weinig aan toe te voegen.
Maar het is ook goed daarin niet te blijven hangen. Dan verlies je het zicht op wat van waarde is. Kerk als vorm van gemeenschap blijft bovendien veel van onze leden wel boeien. En er zijn ook beide andere niveaus. Het individueel spirituele, dat ieders eigen hoogstpersoonlijke domein is maar waarvoor de traditie veel rijke bronnen aanlevert. Het domein waar je brandstof kunt vinden om verder te gaan. En het niveau van de inrichting van de samenleving waarvoor de katholieke sociale leer nog steeds een schatkamer is.
Een schatkamer die zoveel te bieden heeft. Nee, geen concreet politiek of maatschappelijk programma, maar wel richtingaanwijzers. Het denken vanuit het goede voor de gemeenschap in plaats van vanuit het individu. De waarde van iedere mens, die met zich meebrengt dat je naar een ander luistert, niet beschadigt. Die betekent dat je verschillen van inzicht bespreekt op een wijze die respectvol is. En dat je ruimte geeft aan anderen om hun identiteit te ontdekken en vorm te geven. En tenslotte een beroep op ieders verantwoordelijkheid iets bij te dragen, naar vermogen en op de plaats waar je je bevindt.
Het zijn richtingaanwijzers die redelijkerwijs ook in verschillende richtingen kunnen wijzen maar die de buitengrenzen van het redelijke speelveld hard bewaken. Paus Franciscus maakt het concreet in Laudato Si en Fratelli Tutti. Maar vele anderen, katholiek of niet, doen dat ook, elk daar waar ze staan. Ik denk dat die uitgangspunten de wereld van vandaag en morgen ten goede komen. Die kunnen ook helpen een status quo in de positie van vrouwen, waarmee we geen genoegen moeten nemen, te doorbreken.
Het KVD wil ook vandaag en morgen voor vrouwen die zich hierin herkennen en willen bijdragen in hun eigen hier en nu, een plek zijn waar ze elkaar ontmoeten en versterken. Waar ze kunnen leren en hun visies aanscherpen. En af en toe hun stem verheffen als de status quo daarom vraagt. Idealistisch, kritisch en ambitieus.
Monique de Witte-van den Haak
presidente